Алтон тайма

Материал из sostik.info
Версия от 14:10, 31 августа 2014; Admin (обсуждение | вклад)

(разн.) ← Предыдущая | Текущая версия (разн.) | Следующая → (разн.)
Перейти к: навигация, поиск

Ус хырындас тайғазар аңнап парчалар. Аңнап парып, тайғада от одын полбинчалар. Харасхы пол парған. Кӧрзелер, ырах нимес от чарыпча. Очы харындаснаң ортын харындас улуғ харындастарын андар ысчалар, "от ағыл кил" тіп. Ол харындазы парыбысхан. Улуғ харындазы от кӧйчеткен чирге читсе, иртен одынған от ус таа парир, от хазында кирі апсах учазмн сістеп чатча, наах сағалы хурчаңада, эк сағалы, тізең, эчекте. Пу оолның килгенін истіп, тура хонды апсах. Изен, минді пирістілер.

Апсах кізі:

— Орай хараада, оолғым, ноо киректең чӧрзің, алай ас парған чӧрзің ме?—тіп сурча.

— Чох, ағаң,—тидір анзы,—мында, ырах нимес тайғада тӱскебіс, отых тас ағылбин, от одын полбин турбыс, синзер от тілеп килдім.

— Пирербін, от маға аяғ нимес, че аның алнында син ма;ға алтон тайма чоохтап пир. Чоохтабыссаң— пирем, чоохтап полбазаң, тігі тытха чаба палғап салам.

— Че, чоохтаза, чоохтап таа пирим,—тидір пу оол.

— Адамнаң тӧреенде мин, алтон асхыр мал хадарғам, алтон асхырның тӧлінде ала чохыр хулун тӧріп парған; чарир ба андағ чоӧх?—тіпче.

— Чох, чойлан полбинча полтырзың. Че амды минин истіп кӧр, чоохтапчатсам "поч" тібіссеңӧк чоон тытха палғап салам. Апсах, хости турған тытсар кӧзідіп, пір-ікі ле чоох чоохтаандох, пу оол „поч" тібісті. Чоохтасхан чоох тіп, апсах пу оолны чоон тытха чаба палғап салды.

Ікі харындас улуғларын сағып полбин, соохха тооп турлар. Очызы ортынын ысча:

— Пар, табырах ал киліңер отты, ол анда чоох-чаахнаң одырыбысты полар.

Ортын харындазы парып, ідӧк палғатыр салды.

Очылары сағып, сағып полбин, позы парды. Килзе, пір апсах ікі харындазын палғап салтыр, позы отха учаланча, арғазын сістеп.

— Харындастарымны ноға палғап салғазың? Олар от тілеп килген полғаннар!— тидір.

Ол апсах чоохтапча:

— Чоох чоохтасхан полғабыс, хабар салып. "Поч" теен кізіні палғирға. „Поч" теенде, мин оларны палғап салдым. Че амды хада чоохтазаң!—тидір апсах.— "Поч" тізе, палғирғох.

— Чарир,—тіпче пу оолах.

Амды ол чоохтанча:

— Іӌемнең, пабамнаң тӧри ле, аңнап-хустап парғабын,—тидір.—Пір чирде парчатханымда, хамаама хазыраӌа хара сек одырыбысхан. Хара секті ая чалбағынаң сапхам; саап, холға тудып алдым. Холға тудып алып, харнын чара тартыбысхам. Харнын чара тартыбызып, терізін сойып кӧрзем, хадары харысча пол-тыр, хазызы тӧртіліг.

Аннаң андарох чоохтапча очы оол:

— Адымның изерін алып, апарып хуу тӧкпеске палғап салғам. Харнаң от одынғам, пуснаң сіс иткем; пуснаң сіс идіп алып, ол хара сектің идін чеем; хазызынаң маймаам сӱртклеем. Пірсін сӱртклеп, пірсін сӱртклирге ундуп салғам. Хонып, иртен тур килғем, маймаам кизерге хабынзам—пірсі анда, пірсі, сӱрткі чох маймаам, чоғыл. Сарсых маймаам кизіп алғам. Адыма парзам, адым чоғыл. Кӧрзем, адым кӧлде чӧр, хуу тӧкпеске палғаам тіп сағынғам: иртен кӧрзем, хуу мойнына палғап салтырбын, кӧлде чӱс чӧр. Хайди даа идіп, тудар оңдайын таппин, чалбах тасты киме иткем, тоғылах тасты искі иткем; кӧлғе кіріп, изініп, олхууны сӱр чӧріп, тудып алғам. Тудып алып, адымны систіп алғам, хууны салбин чӧргенімде, хуу мині кӧді ріп, учух чӧрібіскен. Ол учух парғаннаң тигірнің ӱстӱне сығара учуғыбысхан; тигірнің ӱстӱне сых парзам, мындағох чир осхас. Паяғы хууны салыбысхам. Чон мындағох чон осхас, підӧк хыра тартып, ас таарып, чурт тудып, хоных хончатхан чон полтыр. Чӧріп, чӧріп, сарсых маймахтығох чӧрчеттірбін, сарсых маймаам анда кӧрінер бе тіп кӧргем—кӧрінминче.

Ӱс чылға читіре чӧргем. Ӱс чыл пазында, чир-чуртым сағызыма кіріскен. Нанарға чир ӱстӱне тӱзерге оңдайын таап полбинчатхам. Астың сызырынаң арғамӌы хадып, тигір ӧткізінең тӱзіп нанғам. Тӱзіп одырзам, арғамӌым чирге читпин, салбаңнап турыбысхам тигірнең чирнің ортызында. Іди салбаңнап, тоғыс чылға читіре турғам. Хайди ползам іди полим тіп, холларым салыныбысхам. Чирге киліп, тискер хазал паргам тигейімӌе. Аннаң сых полбин, анда ӱс чылға читіре айбынғам. Ӱс чылның пазында, хайди даа идіп сых полбин, ибге киліп, салда пізі апарып, хазын сыххам...

Анаң пір аалға килгем. Ол аалға килзем, пір ибде той полча. Той полчатхан ибге кір парзам, чон араға ісче. Кӧрзем, чіт парған маймаам анда араға ӱлеп чӧр чонға. Ол чонға арағазын пиріп, мағаа иреет пирбин, иртір парчадыр, ікі хати иреет ирткенін сағаабын. Ӱзін-ӌізін хырима киліп, иреедін иртір париғанда, оос чалбағынаң наахтаңар аңдара саап, холнаң тудып алып, ууп-тееп, анаң Кис салғам. Синнең, апсах, адамның алӌаа алтон хап полған полтыр, хая сал пир ол ахчаны!

Іди теенде апсах: "Поч!" Пабаң-іӌеңе хаӌан пирӌеем полтыр?—тіпчедір. "Поч" теен кізіні палғирға полған. Ол апсах "поч" тіп салған. Пу оол, тура хо-нып, ол апсахты палғап салды, палғап салып, ікі харын-дазын систіп алды, одын алыбох алды. Палғаанынаң ол агісах анда чат халған.

Иртенінде кічіг харындас киліп, "мының соонда хызыххан кізіні хыйыхтаба" тіп, ол апсахты позыдыбысхан.

Примечание

"Алтон тайма" тіп нымах М. К. Добров нымахчыдаң пазылған. Пу чон аразында сағбалығ нымах. Пір вариантын Н. Ф. Катанов пазып, публиковать полған. "Образцы народной литературы тюркских племён" тіп тоғысты кӧр, СПБ, 1907 чыл, 372 №. Паза пір вариант "Хакасскай фольклор" тіп сборниктің I № публиковаться полылған, Абакан, 1941 чыл, 110 стр. паза "Алыптығ нымахтарда", Абакан, 1951 чыл, 256 стр. Институттың рукописнай фондтарында "Алтон алты тайма" тіп нымах пар. Ол Широ районында, Ош кӧлде, 67 частығ П. М. Янгуловтаң, хызыл кізідең, пазылған. "Хызыл аал" газетада 14 октябрьда 1939 ч. 135 (1545) №-да П. Улчугашев сығарған.