Чалӌы торсых

Материал из sostik.info
Версия от 12:08, 30 августа 2014; Admin (обсуждение | вклад)

(разн.) ← Предыдущая | Текущая версия (разн.) | Следующая → (разн.)
Перейти к: навигация, поиск

Табырах суғның хазында Хырым тіп пай кізі чуртаан полтыр. Аның ипчізі Хырха полтыр. Суға чӧрерге чағын ползын, сӧрӧн дее полар тіп олар чайғы иблерін суғ хазында турғысхан полтырлар.

Пу пайларда чалӌы полып пір Торсых тіп чох-чоос кізі чуртаптыр. Олар Торсыхтың ибін, ол суғны тик албазын тіп, суғ хазында турғыстырбин хырға сығар салғаннар. Торсыхтың пар-чох нимезі пір хара інегес, пір хара хойыӌах паза пір хара адыӌах ла полтыр. Ол ипчіліг паза ікі палалығ чуртапча.

Ол пайларда хырых чыл тоғынып, Торсых пір ниме тоғын полбинча, олардаң азырыл таа полбинча Чыл иртіп парып, Торсых саназарға килзе, аның пирӌее ле пар полча, Торсыхтың мойнына ла сых парған полча. Пай прай нимені санап салған полча, аның санабаан на нимезі чоғыл. Торсыхтың ипчізі нинӌе суғ алғйнын, хайӌа тизек одынғаиын—тооза санаан поладыр. Пирӌеенің ӱчӱн пазох тоғындырча.

Ам олох оңдайнаң пол парған. Хыс тооза пайның чылғызын хадарып, Торсых пирӌеңнігӧк халды.

Часхы туста, харачхайлар учуххлап киліп, пайның ибінде уя итклеп сыхханнар. Че аның ипчізі Хырха ол уяларны,—„пу хустар сӧп-сап ла итчелер, харығ полчалар," —тіп. изеглебіскен. Аның соонда, харачхайлар Торсыхтың ибінде уяланып алғаннар. Торсыхтың ипчізі, пеерінер орнына. ол хустарны пірее-пірее азырап сал турадыр.

ііірсінде иртен харачхайлар тӱнӱк хыринда одыр салған чоохтасхлапчалар:

— Пайның ибінде полардаң, ибінің дее хыринда сӧп-сап итпеӌең полғабыс, ол пісті сӱрібіскен, уяла-рыбысты пзеп салған. Мында, тізең, пірееде сӧп тее ит салзабыс, иісті пір дее кізі хырысхлабинча, аннаң пола азырапчалар,—тіп.

Оларның чооғын саасхан истіп салған, аның істі кӧйіп:

— Мнн чох-чоостарда пір дее ниме чир чоғыл-бын, чіксінедірбін. Пайларда кирек пасха нооза,— тидір.

— Син чут хуссың,—тіпчелер ағаа харачхайлар.— Хустарның аразында син прайзынаң хомайзың. Син пайларның тастандыларын чіп чӧрчезің, паға-палчах чидірзің. ізіг чирлерге пар полар чоғылзың.

— Кем чоохтаан сірерге мині чут тіп? Мин арығбын, хынзаңар, ахсым даа чыстап кӧріңер,—тидір саасхан.

— Пістің синзер чағын даа чӧрерібіс килбинче. Син чойзың. Чайғызын хатхыр чӧредірзің, хысхызын сыхтап чӧредірзің, —тіпчелер харачхайлар.

Саасхан, сыдап полбин, ӧкпеленіп учуғубысхан.

Пір хати Хырымнаң Хырха, Торсыхтың палала-рын кӧр салып, пос алнында чоохтасчалар:

— Торсыхты піс холда пик тутчабыс,—тіпче Хыр-ха.— Че палалары ӧсклеп парзалар, піске тоғынмастар.

— Торсыхгың чуртын ӧртебізерге кирек, анда аның палаларын даа хулға кирербіс. Ағаа наа чурт идері ниик полбас,—тидір Хырым.

Іди чӧптес салып, пулар хараа Торсыхтың чуртына от суғыбысханнар. Торсых усхун килзе, чурты кӧйче. Ипчізінең палаларын усхурыбысхан. Прайзы, ідіс-хамыс хаап алып, суға ойласчалар. Кӧрзелер, Хырымнаң. Хырха анда турлар, пуларға суғ пирбин турлар.

— Тик тее суғ ӱчӱн сірернің пирӌееңер пар,— тіпчелер олар Торсыхха. Харачхайлар, суғзар учуғып, ахсыларында суғ ағылып, ӧртке урчалар, саасхан, тізең, ӧртке хуруғ от тазып тастапча. Ӧрінғенінең хатхыр чӧредір:

— Ха-ха, ха-ха хайди маңат кӧйче! Прай кӧйзін, — тидір ол.

Чазыда кӱрген ӱстӱнде пӱӱр улупча:

— Ол кирек Торсыхха. Піске чирге пір дее хулун пирер чоғыл. Аның чурты прай кӧйзін. Інегінең хойын піс чирбіс.

Торсыхтың адайы ол туста пб ибіре ойлап,— „наңмыр даа полчаң полза чи, наңмыр даа полчаң полза чи",-тіп хыңзып чӧрче.

Чылғыдағы хыр асхыр:

— Торсых пісті хараа-кӱнӧрте хадарып, пір дее нимее хыйыхтатпаан. Улуғ наңмыр чаап ӧртті учур-зындах,—тіп кістепче.

Саасхан хатхырыбох пари:

— Ха-ха, ха-ха!.. Пӱӱр Торсыхтың інеен чіи салза, маға ніні халар.

Харачхайлар:

— Наңмыр чағзындах.., наңмыр чағзынлах...,— тіп, суғ тазып учуғысчалар.

Кинетін чил полып, хара пулуттар сыххлап килген-нер. Анаң наңмыр полыбысхан. Ол наңмыр ӧртті учур чӧрібіскен.

Кӧк пӱӱр хыр асхырзар пас киліп:

— Син наңмыр кілеен ӱчӱн, мин сині чіп салам,— тидір.

— Син пастап минің хузуриимда нинӌе хылдыр санап ал,—тіп, хыр асхыр пӱӱрзер соонаң айлан салған.

— Ӱр бе аны саниры, амох санап салам,—тіпче пӱӱр. Санирға тіп чағдап килген иӱӱрнің иазын чара теебіскен хыр асхыр.

Наңмыр чағӌэан на чаапча. Улуғ наңмырға тазып, суғ чарларынаң сығыбысхан. Хырханаң Хырым наңмыр чаап сығарынаң, иблеріне кіріп, чадыбысханнар. Суғ тасчатханын пілбинчелер. Суғ, тазып, пуларның чурттарын ағыс чӧрібіскен. Олар постары суға пурлух парғаннар. Хырда турған Торсыхтың на ибі халған.

Харачхайлар ӧрініп ырласчалар. Саасхан уязын чабыс талда иткен полтыр. Суғ тазып, аның палаларын ағыс чӧрібіскенде, саасхан ам ол ағас пазында сыхтапча:

— Алғайлығ потхызын чібин

Парған палам-ай!

Ала торғы кибін киспин

Парған палам-ай!—тіп.

Харачхайлар ағаа:

— Хара сағыстығ саасхан

Хара талда сыхтапча,—тіпчелер.

Торсых пайларның чалӌыларын чыып алған. Олар постарының аразында пайларның малын ӱлезіп алғаннар. Чар хазында наа чурт салып чырғап чуртап халғаннар.

Примечание

"Чалӌы Торсых" тіп нымах 1953 чылда С. П. Кадышевтең пазылған. Н. Ф. Катановтың ӱстӱнде кӧзіділген тоғызында 22 № Саасханнаңар нымах пар. Ол нымах "Чалӌы Торсыхн тіп нымахтағы Саасханның сыыдына тӧй.