ЧАХСЫ-ХОМАЙ КИБІРЛЕР ХОСТИ ЧӦРЧЕЛЕР

Материал из sostik.info
Версия от 13:45, 27 июля 2015; Admin (обсуждение | вклад)

(разн.) ← Предыдущая | Текущая версия (разн.) | Следующая → (разн.)
Перейти к: навигация, поиск

Саңысхан аттығ ипчі магазинзер парды, ибде кӧп ниме кирек нооза. Саңысхан - табырах чӧрістіг, чапчаң ипчі. Аның холында, азах табанында прай ниме кӧйче. Аннаңар даа аның чурты чайғызын аймах чахайахта турча, чылның пасха даа тустарында аның ибін аалдағылар ырахтын чапсып кӧрчелер. Ол чонны таңнатчаң, чӱрек ӧріндірҷең пірее ниме сағынып ла алча: хысхызын ол Соох апсахты алай Хар хызыҷахты иб хыринда сомнап салча, Наа чыл чағдапчатса, тізең, ағастарында аймах ойнаҷахтар ілглеп салча, часхызы чағдапчатса, сиденнерін ӧтіг ӧңніг сырларнаң сырлабысча. Палалары даа аның хаҷан даа арығ чӧрчелер, иб аразында уғаа хайынҷахтар...

Магазинзер кірбинең, Саңысхан ілгӧрлерде чатчатхан прай нимені пір кӧріснең харбабысты. «Че-е, наа ниме кірбиндір. Алай сығарбааннар ба? - чалын чіли сағыс ойлабысты. - Чох-чох, андағ пол­бас. Сойоңның ипчізіне садығ идерге кирек, посха тоғынча нооза, хазнаа нимес. Прай ахча пос ізебіне кірче нооза». Прай нимені кӧріп алған соонда ла, ол магазиндегі кізілерзер хайығ айландырча. Кізі илееде полтыр, анаң на ол «изен» сӧзін читірче чонға:

- Изен ползын прайзына!

- Изен, изен, Саңысхан, - истілче аннаң-мыннаң.

- Э-э, чил-хуюн килді тізем, Саңысхан полтыр нооза, - нандырча пір хормачы ипчі прайзының соо- наң. Прай саринаң хатхы-кӱлкі истілче.

- Ноға мині чил-хуюннаң тиңнестірче пу? - сала тарынча Саңысхан.

- Анаң, чон аразына кірзе, пастап «изен» пирҷең кибір чоғыл ба синде?

- Ноға? Пар.

- Кӧрінминче, - нандырча пірсі.

- Хайди кӧрінминче? Изеннеспедім ме зе прайзынаң, - удурланча Саңысхан.

- Че-е, ниме Саңысханнаң тиңнесчезер. Ол хаҷан даа позының сӧзінең хада, сірерни ниме полҷаң. Кирек мында илееде парыбызарҷых, неке. Че ол туста ізік азыла тӱскен, магазинзер Уклинча ууҷа ағырин кіріп одыр. Ол, иркін алтап алып, прайзына «изен» ысхан:

- Изен ползын чон-чахсаа, прай мында турчатханнарға, прай ниме чахсы ползын.

- Кӧр-кӧр, ис, Саңысхан, хайди тудынарға кирек, - тарыхча, ӧкпезін пазын полбин, Ітлеңнің ипчізі Сарғаас.

- Че-е, - тысча анзын хости турчатхан ипчі.

Олар іди сӧстернең хабысчатхан туста, Уклинча ууҷа, прайзының соонзар парып, теесте турыбысты. Ибіре ап-амыр ла пола халған. Ууҷа, ізебінең хол сӱбӱрегін сығарып, харахтарын чысхлапча, анаң ибіре кӧрглеп кӧрче. Ол мында ниме-де полчатханын пайааох сизін салған, че пазымнығ хылығы аның хаҷан даа хада, полар-полбас нимее кіріспинче.

Ол арада пір ипчі, пас киліп, ууҷаа тіпче:

- Сірер, ууҷа, теес тее чох ниме кирек алып алыңар. Пу син часха читіре чӧріп, андағ нимее турыстығ нимес пе ууҷа? - айланча ол прайзынзар.

- Чоох чоғыл ууҷадаңар. Иртіңер, ууҷа, алнынзар, - истілче прай саринаң.

- Алғыс, алғыс, хыстарым, чахсы сӧстерің, хылыныстарың ӱчӱн. Пірее туста тузаланып таа аларҷыхпын сірернің чарадииңарнаң, че пӱӱн мағаа кӱн-чайаан кӱс-хазых пирче, теесте турып, кирек ниме-нооны алып аларға. Чон аразында даа полып аларға сағынабох парчам нооза. Пірееде тылаас-хабар даа истіп аларға кирек.

- Я, анзы андағох полар, ууҷа. А піс мында Саңысханнаң талас парчабыс, - чоох тутча Сарғаас.

- Хайди полча сірерге Саңысхан, аннаң талазарға? Тылаас-харбазығ чахсаа ағылбинча. Анзын хаҷан даа ундубасха кирек.

- А-а, ол изенін ізікке хыстыр салча пірееде, ниме харбап аларға маңзырап. Чонда прайзынаң изеннесчең кибір пар нимес пе? - нандырча пірсі.

- Че-че, пілдім, пілдім ам, - нандырча ууҷа. - Пӱӱн чонда кӧп кибір сайбал парған, кибірге тудынмас пол парған амғы тӧл.

- А ноға? Чоохтап пиріңер Сірер, - халбинча Сарғаас.

- Амды полған на кізінің позының кӧрізі прай нимее. Кӧп ниме алысча, кибірлер дее алысча. Тӧлдең тӧлге парҷаң кибірлер тасталча, наа кибірлер кіріп одырча.

- Хайди іди? Мин улуғлар артысхан кибірлерге хайди полза тудынарға кӱстенчем, - нандырча Сарғаас.

- Анзы чахсы, хызым, че хайди полза тудынғаны ол чахсы ла нимес. Кӧп кізі порастанча, наа кибірлерні чуртасха киріп, - узаратча аннаң андар чоохты ууҷа.

Ууҷаның чоох апарарына тимдезін сизініп, ипчілер, садығҷыдаң аар айланып, прайзы ууҷазар кӧр турлар. Чоох хыниина кірчеткенге тӧӧй полған.

- Сірер чоохтап пиріңер, ууҷа. Хайдағ андағ наа кибірлердеңер чоохтапчазар? - сурынча сала оортах турчатхан чиит ипчі.

Уклинча ууҷа, харахтарын пазох ла чысхлап алып, ипчілерзер кӱлініп кӧрче. Анаң ол, прайзынзар айланып, тіпче:

- Ӱр ниместе ле пістің аалда хынии чох тылаас истілген нимес пе зе, Сағдай апсахтың палалары, іҷе-пабаларының чуртын ӱлезіп, тартысчалар тіп. Сірер испеезер бе?

- Иске-ебіс, - истілче аннаң-мыннаң.

- Чахсы ба ол? - сурча ууҷа.

- Ӱлесчең ниме парда, ӱлезерге кирек, ноо ӱлеспес аны, - сала маңзыри чоох алча Саңысхан.

- Пот-пот, сірерге кибір. Чахсы ба ол? Чахсаа ба ол іҷе-пабаның изін пыласчатханы? - пазох сурча Уклинча ууҷа.

- Та-а, - тіпче кем-де сала истілдіре.

- Эх, хыстарым. Мына сірерге чонға кірчеткен наа кибір. Че ол чахсы полза, хайтчаң. Хаҷан пістің чонда тӧллері іҷе-пабаның изін ӱлескен? Андағ ниме хаҷан даа полбаҷаң пістің чонда. Хомай ол, хомай. Хакас сӧбіреде полған на палаа, хоных хонза, ӱлӱс пирілче. Чурт очы оолни полҷаң хаҷан даа. Оол чох полза, іҷе-пабаны кӧрген палаа прай ниме халҷаң. Амғы тӧл хайди ла полза поларға сағынча. Чарабас андағ чабал кибірні чуртаста пиктирге, талаан полбас ол тӧлге, хуйахтары сайбалар оларның, пола-пола килзе, соондағы даа тӧлге ол туза полбас. Іҷе-пабаның чурты, хайдағ даа полза, хуйах тутча...

Іди чоохтанып, Уклинча ууҷа ипчілерзер кӧрче, оларның ниме сағынчатханын сизініп аларға харазып. Итсе-де ууҷа, кӧрбезе дее, оларның ниме сағынчатханнарын оңнапча. Кӧпті кӧрген нооза ол пу чуртаста.

- Ноға сым на пол пардыңар? Сағынмаазар ба аннаңар? Пала ӧскірчезер, аннаңар піліңер ол нимені. Палаа ӱлӱс пір кӱнге тимнелбинче. Анзын ідӧк пілерге кирек. Ӱгредерге кирек паланы прай нимее кічігдең. Андада іҷе-пабаның чуртын чара тартчаң кізі чох полар.

- Сыннаң даа, орта чоохтапчазар Сірер, Уклинча ууяа, - нандырча Саңысхан. Аның прай істі-тасты усхунчатханға тӧӧй полған.

- Че, чарир, андағ полза, - нандырча ууҷа.

- Хайдағ наа чахсы кибірлер кірче пістің чонның чуртазына, ууҷа? Чоохтап пиріңер, - чоохты узарадарға харасча чиит ипчі Марик.

- Кӧпті чоохтирға чарир, хызым. Чахсы-хомай кибірлер хости чӧрчелер. Піс ле сизінмин, пілінмин халчатханыбыстаң полча, хызым, - тіпче ууҷа.

- Че, чоохтап пиріңер, пу син чоох киліскенде, - халбинча ууҷадаң Марик.

- А пот, хызым, чиит кізее чииттернің пірее кибірін чарыт пирим. Хаҷан полза палаларың хоных тӧстирге чит парар. Тус - ол табырах иртчеткен ниме, хызым. Хоных хончатханнар амды «Кӧӧленіс тағыҷахтарынзар» чӧрер пол парғаннар. Алында андағ ниме полбаҷаң. Че анзы хомай нимес. Чуртас алысча нооза, наа ниме полбин хайди полар. «Кӧӧленіс тағыҷахтары» ам кӧп чирде парлар. Мин пу кибірнең чарасчам. Тойны чазирға кирек нооза. Хоных хончатханнарның чӱректері кӧӧлбек полча ол туста. Аннаңар оларның аар-пеер парары килче. Пірдең, амды машина прай даа турада пар.

- Сыннаң даа, наа кибір. Кізі аннаңар сағынминдаача, - чоохха кірісче пайаағы Саңысхан.

Ипчілернің сырай-омалары алысчатханын сизініп, ууҷа чооғын аннаң андар апарарға чаратча:

- Че-че, тың на маңзырабаңар ӧрінерге. Пу кибірнің пасха, хынии чох сари хости парча. Анзынаң кӱрезерге кирек. Улуғлар чоохтабаза, кем чоохтир за анзын тӧлге, кем ӱгредер оларны.

- Ок-а, хайди іди, - тыстанмин, суртлапча Саңысхан.

- Сында сірернің хайииңарны мындағ нимее айландырарға сағынчам. Кӧп чон чӧрчеткен чирлер, чон сурынчатхан чирлер ызых чирлерге айланчалар, пола-пола килзе. Анда ідӧк кибірли тудынарға кирек. Хоных хончатханнарны прайзы алғапча, оларның ӱчӱн сурынчалар, пазырчалар. Іди кӧп чахсы сӧс чоохталча хоных хончатханнарға, оларның чуртастары узах, часкалығ, толдыра ползын тіп. Сӧс - ол піліс нооза. Ол пілісті чииттер чӱректеріне салча. Сағыс-кӧгістіглері, чоохталған сӧстерні орта оңнап, андағ поларға кӱстенерлер соонаң чуртаста, пасхазыни, тізең, ӧтіре ах парыбысча. Че пу пір ле сари. Пу киректің хынии чоғы мындағ: кӧп ачығ суғ чайылча мындағ чирде, сӧп-сап артызылча, илееде ачығ суғ чирге тӧгілче, арағалығ сӱлейке ідістер оодылча ойын аразында. Чарабас ниме кӧп иділче. Араға хурты чиит сӧбірезер пу «Кӧӧленіс тағыҷахтарынаң» хада парча. Ол уғаа хорғыстығ. Соонаң алаң асчабыс: хайдаң килче іскі сӧбірезер? Улуғлар хас-хаҷаннаң араға хуртынаңар чоохтаҷаңнар. Араға - улуғ ас. Аны нимее салбин чӧрерге чарабас. Полар-полбасха алҷаң ас нимес. Ол хайдағ даа хыйғаны аңдарча, хайдағ даа пигні чох итче...

Уклинча ууҷа мындағ сӧстернең чооғын тоосчатхан чіли пілдірген. Че ипчілернің кӧбізі сала мӧңіс пілдірген, олар, палаларын хоных хондырып, улуғ тойлар салғаннар нооза. Амды, арса, оларның хай піреезі ирткенін паалапча даа полар.

Ол арада Саңысхан пазох ла тапси тӱсті:

- Уклинча ууҷа, пірее ниме пазох чоохтап пиріңер піске.

- Че чидер, прай нименің тузы паза сині пар. Киліссе, чоох таа полар. Пӱӱн не кӱн нимес, Саңысхан, - нандырча ууҷа.

- Я, анзы андағ. Че, алғыс сірерге, Уклинча ууҷа, мин осхастарны пу чирге айландырчатхан ӱчӱн, - тіпче, пыросынып, Саңысхан. Анаң, прайзынзар айланып, теен:

- Че, ипчілер, тарынмаңар мағаа, мин дее пірееде иртіре хайыныбысчам нооза. Аның ӱчӱн ирім мині хырызыбохча, прай нимені кӧйгісчезің тіп.

Саңысханның піди чоохтанғанын прайзы чӱрекке алған. Садығ, тізең, пос оңдайынҷа амыр пар сыххан.