Алтын арчол — различия между версиями

Материал из sostik.info
Перейти к: навигация, поиск
м
Строка 59: Строка 59:
  
 
Арға чонның чуртына айна кірбес пик полды, илбек чонның хониина илег кірбес истіг полды.
 
Арға чонның чуртына айна кірбес пик полды, илбек чонның хониина илег кірбес истіг полды.
 +
 +
[[Категория:Литературные произведения]]
 +
[[Категория:Народное творчество]]

Версия 14:36, 1 июля 2014


Азыраанда ада пілбес, эміскенде іӌе пілбес орай частығ харындас пиӌе чуртаптырлар. Чаӌазы — читі частығ, туңмазы — ӱс частығ. Хабырғадаң хайызар чағыннары чоғыл оларның, тустаң турызар туғаннары чоғыл. Ады-солазы чох ир паланың мӱнӌең чалғыс ады пар полтыр.

Пірсінде, харындас-туңма, таңари усхун парып, чатчатханнарында, табан тазылааны истіле тӱскен. Хыс пала, тура хонып, иб чарығынаң пахлапча. Кӧрзе, пуларзар ікі алып килчелер. Ибге читкеннер. Ат палғачаң алтын теекке аттарын палғап, алыптар ибге кірчелер. Изен-минді пиріскен соонда, ол ікі алып оолахха чоохтапчалар:

Атхан ух айланмаӌаң, алып кізі чалтанмаӌаң. Піс ырахтаң килген алыптарбыс. Пісті синзер чир ӱстӱндегі читон хан, читон алып ыстылар. Чир алтынаң ханға тоспас Ирлік-Айна сых килтір. Ол айна чонны хырча ба хайдағ. Ханнар, алыптар сині Ирлік-Айнанаң харбас кӧрзін тіпчелер. Синнең пасха ағаа сыдаӌаң алып чоғыл.

Оолахтың чаӌазы харах чазын хан итче, пурун суун пус итче — туңмазын ыспинча.

— Ол ам даа кічіг андағ харбастарға, пилі хатхалах, холы тыығалах, — тіпче.

Оолах чаӌазын истерге дее хынминча: — Изің иртібісті бе, чаӌаң?- тидір ол. — Чир ӱстӱндегі чон чахсы, читон алып хығыртыпчатханда, хайди парбаӌаң?

Оолах сала маңзыри адын тутхан, ибіре пазып, изер салған; хости пазып, холлағ тартхан; ізеңее пазып, изер тӱбіне одырыбысхан. Чаӌазы аттың тінінең хапхан, харындазын хуӌахтапча.

Мині хада апарбас ползаң, пір дее чирге позытпаспын! — тидір.

Оолах ӧкпеленгенінең, тінін суура тартып, атха хамӌы саап, пиӌезін сала типсетпин, алып чахсыларның соонаң кӱс салыбысхан.

Ӱр парғаннар, ас парғаннар олар. Талай хазында арғалығ сынға чиде тӱскеннер. Кӧрзелер, талай хазында чир ӱстӱндегі читон хан, алыптарның чахсылары чыылысхлап партырлар.

Арғалығ сынның ӱстӱнде Ирлік-Айна чатча. Ибіре хырин ол сиргек кӧрче, хулағына ая салып тыңнапча. Ол тигірге кӧрзе, пулуттар хызарып иртіпчедір, чирзер кӧрзе, кӧк от чалыннанып кӧйчедір. Тағ чағазында чир алтынаң читі айна пахласчалар; ӧрініп, хатхырызып, сыбырасчалар.

Ӱс частығ оолахты кӧр салып, Ирлік-Айна хатхыр салыбысхан:

Ах тасхылдаң ах порат килер тееннері — ах хозан полған ноо, азыр тирекче алып килер тееннері — азайлығ пала полған ноо.

Ӱс частығ ир пала, айна чарымының ачығ тіліне ачырғанып, аттаң тӱзе сегіріп, чатчатхан Ирлік-Айна-ны наахтап чӧре халған.

Ирлік-Айна, тура хонып, оолахха удур чапсынған. Улуғ тудыс пасталып, ӱс кӱн иртіп парды. Айнаның кӱзі артых таа полза, оолахтаң азын полбинча. Тӧртінӌі кӱнінде оолахтың кӱзі, хозылып, ыырӌынинаң тиңнес парған. Оолах арғалығ сынның ӱстӱне сығарға харас чӧредір, айназы, тізең, тағ алтынзар тартыпча. Олған кізінің сӱмезі читпеді ни зе алай алӌаас полған ма, кем пілер анзын. Ам улуғ тудыс, улуғ хабыс арғалығ сынның алтында, чалбах талайның хазында парча. Ай алызып, чыл чылысчададыр, че улуғ кӱрестің тоозылӌаа пілдірбинче. Читі айна, чир алтынаң пахлап, читон хан, читон алып, хости тура кӧріп, хайхасчадырлар пуларға. Чир пӧзігі арғалығ сын, орнында тур полбин, олаңнас турадыр; талай тӧдір чайхалып, чарынаң азып, чазаа чайылча. Албаты чахсы чон, суғдаң тизіп, хадарған малынаң тағларзар сыхчададыр. Суға хызыл ханнаң хара хан хозылып ахча. Хызыл хан хара ханнаң даа, суғнаң даа поралызар чоғыл.

Арығ хызыл хан - алып оолахтың ханы, хара хан — айна ханы, — тіпчелер алып-кӱлӱктер.

Пола-пола хара хан кӧп полыбысхан. Ирлік-Айна, азахтаң ас пазып, аянаң кӧп таянып пастабысхан. Ӱр бе, ас па полғанда, орай частығ алып кізі, одыра тӱзіп, Ирлік-Айнаны хол узына кӧдірібіскен. Арғалығ сынның ӱстӱнде, ӱс хати пулғагі киліп, хара чнрге нари тастаан. Ас пилін азыр полбнн, чабал тынын ӱс полбин чӧреенде, оолахтың ады, кізі тілінең тілленіп, чоохтапча:

Ирлік-Айнаның кизін тиргізінде арчымах пар. Ол арчымахта он ікі пастығ сыр чылан. Ол аның ты-ны полар.

Оолах, Ирлік-Айнаның адынзар пастыр киліп, ки-зін тиргідегі арчымағын аза тартарынаң, он ікі пастығ чылан сыылабинаң сых килген. Оолах ол чыланның он ікі пазын ӱзе сабарынаң, Ирлік-Айна ӧстеп, ӧл чӧрібіскен. Ирлік-Айна ӧлерінең, читі айна чир алтына кір чӧрібіскеннер.

Талай орнына кірген, албаты чон хадарған малынаң айланча.

Читон аймах алыптар, арғал чахсы чон ӧрінісчелер. Оолахты алғап-сулғап Алтын Арчол тіп, аның пичезін Алтын Кӧӧк тіп адап салғаннар.

Оолахты позытпин, хада чуртирға сурынча албаты чон чахсы.

Оолах пиӌезінзер кізі ысча. Хазых, тіріг чуртаан полчам тіп чоохтап парарға чахыпча. Позынзар кӧзерге алдыртча.

Ӱр бе, ас па полған, ол кізі, айлан киліп, чоохтапча: — Ибдең сыхчадып, син аны атнаң урундыртырзың. Алтын Кӧӧк аңдарылған чирде сала тыниығ чатхан. Ам, синің хазых, тіріг полғаныңны піл салып, оңдайлан парған.

Ол арада Аязын-Хоо тіп хыс пала полтыр. Ол, аар айланза, ай осхас, пеер айланза, кӱн осхас сіліг, чала-хай полтыр. Мында, айланып, хайыныс чӧреен чон гіу чағында андағ сіліг хысты кӧрбеен полтырлар. Алтбн хан, алтон алып Аязын-Хооны Алтын Арчолға пирерге чарат салып, ам улуғ той птчелер. Чағынхы чон чазағ килген поладыр пу тойға, ыраххызы ат хостап кил турлар. Тооза пасха чахсы чон, толғалызып, кӧглес турадыр пу тойда...

Тоғыс кӱн паазында, тостағызы тоозылып, хазандағызы хахталған туста, прай алыптар Алтын Арчолны постарының пазы идіп, Алтын Кӧӧкті пуларныпъ чиріне, постарынзар кӧзір килгеннер.

Алтын Арчол Аязын-Хоо ипчізінең мында чуртап-мӧтегі халған. Алтын Кӧӧк чаӌазы, хости чурт салып, чуртап парча.

Арға чонның чуртына айна кірбес пик полды, илбек чонның хониина илег кірбес истіг полды.