Сыбанаң Сығда

Материал из sostik.info
Перейти к: навигация, поиск

Улуғ Ӧлеңде хырых часха чит парған чалғыс ибліг ирепчі чуртаан полтыр. Оларның ікі оол полған. Улуғ оолғы он ікі, кічіг оолғы тоғыс частығ. Улуғ оолғының ады Сыба, кічіг оолғының ады Сығда полған. Олар іди аң нименең азыранып чуртапчатханнарында, Моол ханнаң кізілер чиде тӱскеннер. Прай аймах чонын сӱр турлар палаларынаң хада. Оларны Моол чиріне сӱрерге пт турлар.

  Ам пулар, арчымах-хапчых ниме идіп алып, палаларынаң чӧр сыхтылар ол чоннаң хада. Ала Хуланы кизіп, Сорығ суға читтілер. Кӧрзелер, Тоғыр тағда, Пӱӱр сӧӧк чирінде, ах пора аттығ хан кізі ол килген чонны Пӱӱр чирінде чыып тур ба хайдағ. Тоғыс тӱӱрліг Памох хам ол чонны чӧргізерге полыс тур. Прай чонны чыған осхастар. Чон сӱрееліг чыыл партыр. Пала-парха хадох. Аннаң-мыннаң чыылған чонны сӱрерге харас турлар. Табыс-тубус, ылғас-сыыт аннаң-мыннаң истіл турлар.
  Че ам сӱр сыхтылар. Пара-пара килгенде, Сойан тағларына читкеннер. Кізі чығӌаң сайзаңнарны позытхлабысхан иң улуғ кізізі, ах пора аттығ. Ол кізі піди чоохтап тур:
  —  Мин пу тасхылның ӱстӱне сых парам. Анда пу чонны сағып алам. Анда сағирға кирек, —тидір.
  Чоны тағ алтында хоныбысхан. Ӧлеңнең килген ирепчі палаларынаң чатчадырлар илееде тастых, ипчізі анда сӧлепчедір:
  —   Ам мин хазыбызим, — тіп.
  —   Ой, піл саларлар, — тидір апсағы.
  —   Хайдаң пілерлер, — тидір ипчізі, — пілбестер.
  Ол туста андағ кибір полтыр. Хаӌан чонны мыннаң сӱр паризалар, полған на кізі тағ ӱстӱнде пір тас сал салӌаң полтыр. Чонны іди санаӌаң полтырлар.
  Ол ипчі, палты-пычағын хызынып, чӧрерге идібісті.
  —  Че, — тидір апсаана, — ол таға читсең, тӧрт тас тастабызарзың. Мында санын ал салғаннар, анда тӧрт тас тастабыссаң, саны тол парар.
  Амды ипчі, ікі палазын чидініп, апсаанаң палаларын анымӌохтастырып, тӱн хараада чӧрібісті.
  Іди чӧрібізіп, ол ікі палазынаң хайди-полза тӧреен чиріне, Ӧлең чазызына, читті. Харах частан тур, пурун суғлан тур ипчінің, позы, тізең, сағын тур істінде: піл салып, сӱр сыхпазыннар тіп. Иргі чуртта халарға чарабас тіп сағын тур. Хайдар-да пасха чирге парарға кирек.
  Ипчі, астаң астап, суғдаң сухсап, ікі оолғын изертіп, Сыбы тағның кистінӌе парып, Иней суғ чоғар Кӱлӱбӱс тағның тӧзінде хуюда чурт салыбысхан. Ирінің аңначаң тиріглерін хада алып алған.

Анаң сыын-киик тутчаң айа тартып, аң идінең азыран турлар. Сыба он ӱс, Сығда он часха чит парған. Пабазының чааӌағын алып, ойын аразында хус атхлап чӧрчелер. Ічезін хус идінең азырап турлар оолахтар. — Че, — тидір іӌезі, — ырах-узах чӧрбеңер, айғахтығ аңа тутыр салдыңар. Оолахтар пірсінде хайалығ тағ ӱстӱне сых парғаннар. Кӧрзелер, пір аба чадыр, айғахтары хайдар-хайдар улуғ. Сыба сӧли-дір: — Мин мыны атыбызим, — тіп. Холтых алтына кӧстеп, атыбысхан. Аба азах-холға турыбысхан. Сығда, аны кӧріп, тартыбоғысхан. Аба, кил, аңдара парған. Ам хайадаң индіре ойлас килзелер, Сыбаның уғы, пір холтығынаң кіріп, пір холтығынаң сыхтыр, Сығданың уғы, паарынаң кіріп, сыртынаң оыхтыр. Іӌебіс ам киртінмес тіп, тӱгін ӱзе тартып алғаннар. Иблерінзер киліп, тӱгін кӧзіт турлар. — О-о, палаларым, улуғ айғахтығ аң — улуғ чабал аң. Хайди аттыңар? — тіпче. Анаң парып кӧрзе, сынап таа, ухтары пабаларыни. — Че, палаларым, ӧс партырзар, ам хорыхпаспын, — тидір ічелері. Ол аңның теерізін сойып, идін хуюзар ал килгеннер. Аннаң андар олар чуртап сыхтылар. Ооллары ӧзібіскен. Сыба он читі часха читті, Сығда он тӧрт часха читті. Пір дее нимедең хорыхпас пол пардылар. Киик, сыын ат килзелер, ӧзін-чілиин іӌезіне пирӌең полтырлар (пурунғы кізілер, ӧзін-чілиин кӧріп, ниме пілчең полтырлар). Пірсінде Сыба, ічезі суға парыбысханда, кииктің ӧзін-чілиин кӧр тур: — Че, — тидір, — мына піс чуртаан Иней суғ пасха суға кірчеткен чирде, сол саринда, читі кізі одырлар, ідӧк хасхан кізілер. Іӌезі килгенде, Сыба чілиин тастабысты. Ічезі: «Хайди пол парды, ӧзі-чілии хайда полчаң?»— тидір. — Позың чіп салған поларзың, — тісчелер ооллары. Иртен Сыба: — Че, парааң, — тидір Сығдаа, -— ол читі кізілерзер. Ам парчалар андар. Нинче суғ кизіп, ол читі кізілерзер читтілер. Олары охчаа ниме чох майылысхлабыстырлар. Ам Сыбанаң Сығда, ікі пулан атып пиріп, оларны азырап турлар. — Че, піс анда чуртапчабыс, пістің чирге парыңар, — тидірлер. Аннаң андар ікі харындас нандыра чӧрібістілер. Іӌелері ол туста сахсынып одырчаттыр, ноға піди ӱр чӧрчелер тіп. Ур ниместең читі кізі чиде тӱскеннер. Ам пулар мында чуртабысханнар. Паза пірсінде Сыба, ӧзін-чілиин позы чіп, пазох кӧр тур. Іди кӧр турза, пір чалаң кізі хас килтір Моол чирінең. Амды аны удурлирға пардылар. Кӧрзелер, сарааттығ чиит оол. — Хайдаң килдің? — тіп сурдылар аннаң. — Моол чирінең хас килдібін. Ам іӌем-пабамнаң тоғазарға тіп тарыхчам, — тидір. Аны постарына хозып, Ӧлең чазызына чуртирға пардылар прайзы. Анда тохтап, чурт салыбыстылар. Сӱрдірген кізілер килзе, постарына хозып, чуртапчалар. Іди оох-теек чонны пірік-тіріп, аңнап, азырап турлар. іди чуртап-мӧтепчедедірлер. Пірсінде Сыба ӧзі-чіліңнең пазох кӧр тур. Кӧрчетсе, чаа килчеткен осхас. Ам ол кізілерге, чара-чара тараңар тіп, сӧлеп тур. Ырах нимес изебі чох тыт тайға полған. Сыба тидір: — Читі Хуйас пазында хайа пар, анда поларзар, — тіпче. Ам андар пардылар. Пір кӱн иртті, ікі кӱн пол парды. Сарыс тур-лар. Сыбаны син чойлан салдың тісчелер. Читінч;і кӱнінде сӱрееліг чаа кил тур. Тоғыс тӱӱрліг Паламох хам чаа хамын хамнапча. Сигіс тӱӱрін хости-хости салып, то-ғызынӌы хола тӱӱрін холда тудып, хамнабысса, прай пасха тӱӱрлері кізі ибіре ойласхлап тур. Сыба: — Ам кӧрдер бе? — тидір. — Я, кӧрдібіс, — тісчелер. — Че, — тидір Сыба, — ам хамнабысса, прай пістің чоныбыс-ты піл салар, хамнаалахта тартып пар килим. Іди тібинең, охчаазын холға тартхан, позыдыбысты. Соғаны сыыли тӱсті. Іди тартыбысханда, Паламох хам ойда тӱсті. Чон хорылыбысхан, хысхы-табыс ол чонның аразында истіле тӱскен: — Хам ӧл парды, — тісчелер. — Хайдаң ух килді? — тіп хайхас турлар. — Тігі хайадаң аттылар одыр, — тісчелер. Пір кізі ух чолын піл салды. Ам ах пора аттығ алып кізі, хуйахтығ полза, ух тыынмас тіп, тулағазын тӱзірібісті. Сыбанаң Сығда, ікӧлең кӧстеп, ікі харағын аның ӧтіре аттылар. Чон пазох хорылыбысты. Олар піди атыс турғанда, ол чоннаң чарылып, пір хара хула аттығ кізі сых килген. Аны аттылар. Ат полбин халдылар. Анаң, кил, ол чон, хорылып, ӧлген кізілерні чыып, анда-мында от салғлабысханнар. Пуларның саринаң читі оолның пірсі, хара хула аттығ кізіні сӱріп, Сойан тағларына читіре сӱртір, ӧдір полбиндыр. Килген чаа нандыра парыбыстыр. Пулар пазох чуртап парирлар, иргі чылны иртіре, наа чылға читіре. Пірсінде Сыба: — Пазох чаа килир осхас, — тидір. Ам олар пазох Хуйас пазына пардылар. Сыба харап турчададыр. Кӧрзе, ікі пора ат мӱнген чалаң кізі килир. Оларның соонаң нинче-нинӌе ирет кізілер килир. Сыба чоохтапча Сығдаа: — Че, син, — тидір, — пірсін ат, мин пірсін атарбын. Аннаң андар охчаа хоолап-саалабысхан. Кӧрібіскенде, пу сариндағызы пу саринзар, ол сариндағызы ол саринзар аңдарыл тур. Килигеннер хорыла тӱскеннер. Ӧлген чоннарын харайтчалар. Чаа пазох нандыра парыпчадыр. Пулар, чаа полған чирге парып, чахсы-чахсы аттарын тудып алып, мӱн килібіскеннер. Ам кізілерінең пазох Ӧлең чазаа пардылар, хайди чуртаан постары, ідӧк чуртабысханнар. Нинӌе-де чыл пазынаң Сыба пазох чоохтапча ба хайдағ, пазох чаа килир осхас тіп. Ур ниместең он ікі чалаң кізі кил турлар: — Сірерзер ааллап килдібіс, — тісчелер. Чахсаан кӧрзелер, пір апсах кізі. Чоохтазып килгенде, анзы пуларның Моолға парған пабалары полтыр. Исселер, Моол ханы сурағ иттір: «Андағда чирде, андағда чон чуртапча. Аннаң килген кізі чоохтазын, Моол ханы паза чаалығ парбасха чоох пирче тіп». Амды атығчы кізіні пілерге тіп, Моол ханы он ікі кізі ыстыр. Оларны ағылтыр пуларның пабалары. Ол он ікі кізінің пазы, кнес кізі, чоох апарча: «Киик ӱргӱдіп, киик атып сыназарға. Кем чахсы атар?» Ам ол Моол ханның атығчылары хадағда одырчалар. Анаң Моол ханның кізілері ӱргӱтчелер. Сыбанаң Сығда хадағда. Оларның хыринча кииктер парлача. Моол чирінең килген кізілер кӧрзелер, кииктернің хулахтары тӱс халчалар. Ам Моол ханның кнезі хайхап тур: — Че, сірернің кізілернің атыс артых полтыр, — тидір. Іди кӧрчетселер, хара хус тигірде учух чӧрче. Сыба чоохтапча: — Мин тумзуғын тӱзіре атарбын, — тидір, — хара тумзуғын сартлада атарбын.

Атханда, сынап таа, ол хара хустың тумзуғын тӱзіре атты. Пабазы оолғының піди атханына хайхап: — Че, хаңан полза мында чон чуртабысса, мында чуртаан чон Тумзухтар аалы тіп адалзын, — тидір. Моол ханның кнезі: — Че, паза пу чирге чаалығ килбеспіс, хайди чуртаазар, ідӧк чуртаңар, — тіп партыр. Ол кизек чон иргіттер полтырлар. Соонаң ӧзіп, сӧӧктең сӧӧкке аннаң тараптырлар. Астап ӧскен сӧӧк Астанаевтер тіп адал-тыр. Кдрбічектер, Ахпашевтер аннаңох сыхтырлар. Оларның он ӱзінчі тӧлінде ӱс харындас — Халтар, Санпир, Саат теен кізі-лер пу наада чуртаптырлар.