Кресен

Материал из sostik.info
Перейти к: навигация, поиск

Пір аалда Кресен чуртаптыр. Чох таа полза, илееде улуғ ӱгредігліг полтыр.

Пірсінде пірее службаа кірерге тіп, город чирзер парча.

Городта аны городской исправникке тапханнар. Городской исправник полып, пір чыл тоғынды. Ікінӌі чылын тоғынча. Чон сығарарға хынминча аны, тоғысты чахсы апарча тіпчелер.

Ӱс чыл читкенде служить поларға ынабиныбысты.

— Ирігібістім, парчаңмын мин,—тидір,—хан гӧро-дынзар, анда пасха сдужбаа кірерге.

Ханның тоғыс генерал-губернатор полтыр. Онынӌызына ол Кресенні тут салды. Мында служить полып, пір чыл иртіп парды, ікінӌі чылы парир. Тоғыс генерал-губернатор идер нимені Кресен чалғызан ит салча. Кресеннің оңдайын кӧріп, тоғыс генерал-губернатор сағысха тӱзібістілер:

— Пу оңдайнаң Кресен пісті прайзыбысты тоғыстаң сығарыбызар,—тіпчелер.

Хайзы он сигізер, хайзы чибіргі пизер чыл служить полғлап салтырлар. Ноо даа ниме полза, оларға тик иртчең. Амды, тізең, Кресен, прай нимее хайып, прай нимені сис чӧрче. Ханның изін-пайын оғырлирға сидік полыбысхан.

Тоғыс генерал-губернатор, пірігіп алып, чӧп салчалар: Кресенні пірее оңдайнаң мыннаң сығарарға тіп. Ханға мындағ пічік пирерге чӧптес салдылар: "Кнуее килген Кресен пӱӱн піди чоохтапча: ікінӌі чылын слу-жить пол парим, ханның хызын аларға, аның соонда ӱлгӱзін аларға—ханның орнына хан поларға".

Тоғыс генерал-губернатор ол чой пічікті ханға пирчелер. Хан пу пічікті хығырып' тарынча:

— Киӌее килген Кресен пӱӱнӧк минің хызым аларға тіп чоохтапча одыр: он сигіс, чибіргі пизер чыл служить пол париған минің тоғыс генерал-губернаторларымның аразында ам даа мындағ чоох чох полған, мындағ сағыс тутпааннар. Пу оңдайнаң ол сынап таа .хан поларға идібізер,—тіпче хан.

Ам Кресенні ол алдыртып алды. Ол пічікті кӧзідіп, сурчадыр:

— Ноға піди сағынчатхан сағызыңдыр? Че анна-ңар сині пролапчам. Алты кӱнге позытчам мин сині. Алты кӱн пазынаң сыныңны табын, ағыл. Ағылба-заң, чарғың идербін.

Аны искен Кресен хайдар даа парӌаан пілінминче, ноо нимені дее ағылдырчатханын пілбинче... Сығып пастырыбысты. "Парӌаңмын кабаксар, анда кӱлеттирбін. Алты кӱнге ахчам чидер.—Алты кӱнге чидер ахчазын кабаксар пир салып, хаӌан кілезем, анда пир турарзың ізерге",— тидір.

Ӱс кӱнге читіре істі. Іди ӱзінӌі кӱнінде кабаксар кір килзе, анда пір сағаллығ апсах одырча. Кӧр турза, тың кінӧлебіскен одыр. Ӧстеп-мастап, пазын тудын салып одырча. Кресен пір бутылка араға алып алды. Ол апсах кізіні сыйлапча. Позы, тізең, пазын чаба тудынып, ағыл сағыснаң сағынып, аллығ кӧксінең кӱрезіп одырчадыр: "Хайдар парӌаңмын, ноо ниме ағыл-ӌаңмын пу ханға?". Ол-пу полғанча паяғы апсах, кінӧзі чазылыбызып, кӱзӱреп тапсап одырадыр. Кресен, тізең, пазын даа чоғар кӧдірбин, улуғ чобағда одырча.

— Минің кінӧм чазыл парған, ырлир даа кӧңнім пар. Син чи, арғыс, ноға піди пичелге тӱс парған одыр-зың?-тіп сурча апсах.

— Я,—тидір Кресен,—пу ханға генерал-губернатор полып, пір чыл чарым служить полып, пролаттым. Тоғыс генерал-губернатор, ханның хызын аларғатіп. пічік идіп, хоп киргеннер. Сағынып сағыста чох ниме полған, узуп тӱсте чох ниме полған. Аның ӱчӱн мині пролап, хан мині алты кӱнге молӌағ пиріп позытты.

— Пар,—теен,— ағыл.

Хайдар ысчатхан чирін пілбинчем, ниме ағылдырчатханын пілбинчем. Алты кӱннің пазында чарғылирбыс тіділер. Кӧрчезің, ӧрінӌең дее ниме чоғыл.

Че, нанӌы, тың даа хорғыстығ ниме чоғыл ба хайдағ, —тидір апсах,—параң піссер, мин сині пірее нимее ӱгрет саларбын, пірее чоох таа чоохтап пирем.

—Че, парза, параңох! —тидір Кресен. Позы кабактаң пір четверть араға алып алды.

— Мин пу городта кіленӌік апсахпын,—тидір ап-сах, —че чабал даа полза ибім, инейеем пар.

Кресен, апсахтың ибіне кіріп, изен-миндізін ппрді. — Изенӧк, мнндӧк,—тидір апсах,—мындар стол кистінзер ирт, одыр.

Апсах инейіне стол тимнетірібіскен. Кресен столға четвертьінең пір бутылка урып алған, амды ізіп одырлар.

Че, Кресен,—тидір апсах,—мин саға час ханаттығ голубок палазы пирем. Ол хайдар парза, андар парарзың, хайдар кірзе, андар кірерзің. Ол сині хан ысхан чирзер апарар. Чон чахсаа таңнастығ улуғ кӱс, ханға хатхы-кӱлкі ағыларға килізер.

Апсах ізебінең час ханаттығ голубок палазы сығарып алды, столзар салыбысты. Тӱрледе сілігініп одыр голубок палазы, тӱгін чазанып одыр. Налавказар сегірібізіп, анаң чирзер тӱзіре сегірді. Аннаң андар ізіксер чорғалап парир.

Че голубок маңзырабысты,—тидір апсах,—амды пар кӧріңер.

Голубок иркінні азыра сегірібісті, ограда ізігінің алтьшаң ӧтіп парыбысты. Кресен ізік азып сых килзе, голубок улицаӌа чорғалап парир. Аның соонӌа чорта паза парчададыр. Голубок палазы улуғ чолӌа улуғ сынны талас парир. Улуғ сынға сыхсалар, сынның тігі саринда улуғ талай кӧрінче. Талай хазында искізі чох киме турча. Голубок палазы, ол кимее чидіп, кимені ханатнаң сыйбағлапча. Кресен ол кимені талайзар киреіт парир. Голубок палазы кимее кире сегірді, кименің тӱбіиӌе чорғалап, кименің хузуруғында парып одырыбысты. Кресен кимееӧк одырыбысты. Голубок кимені пір ханадынаң айландыра толғап, пір ханадынаң чӱгӱрте тартхан.

Кресен одырып, сыдап полбиныбысты. Сыдап полбин, сығара чачырап парбим тіп, кименің тӱбіне тӱңдере чадыбысты, кименің кӱӱлеенінең, ыылаанынаң Кресен пір дее ниме исте чоғыл, кӧре чоғыл. Пазын кӧдір кӧрзе, талай ла кӧгерче, хыри пазы кӧріне чоғыл. Кӱннің хызарып талайзарох кірчеткені пілдіредір, Кресен пазох тӱңдере чадыбысты.

Ӱр бе, ас па полғанда кименің оттығ чирге кіргені пілдірчедедір. Пазын кӧдір кӧрзе, киме кӧбең кӧс тайға аразына кире ойлаптыр. Голубок палазы кимедең тӱзіре сегіріп, кимені ханатнаң сыйбағлапча, сығара сӧзіртіпчеткен осхас. Кресен, кимені сығарып тӱңдерібісті.

Голубок палазы ағас аразынзар чорғалап парир, ағас-тасты азыра сегір парчададыр. іди кӧріп парчатса, тӧрт пулуңнығ тура турча. Тураа чидіп, ізігін голубок тумзуғынаң тағығлапча. Аны кӧріп, Кресен ізікті аза тартты. Голубок иркін азыра сегірді. Кресен аныңох соонаң кірді.

Горницаның ізігі сӱлейкенең иділген полтыр. Андар кірзелер, улуғ стол турча, скатерть часхан. Ӧң-пазы тамах салыл партыр, пычах-вилказы прай пар арағалары андох турча.

Голубок налавкаа сегіріп, столға сегірді. Кресен одырох тӱсті стол кистінде. Голубок пу тамахты чіг-леп кӧрче. Кресен чібӧкче. Анзы хайдаң хахлаза, мынзы аннаңох алып чіпче. Голубок ханадынаң бутылканы сыйбап чӧр. Кресен арағаны чірчее урып, ізіп одыр, ӱс бутылканы прай ізібісті, тосханӌа азыранып алды. Ӧрай полыбысхан одыр, голубок, тӱзе сегіріп, улуғ пес ал-тынзар ойлап парир. Кресен андарох, парып, кірче. Андар кіріп, голубоктың хыринда чадыбысты.

Иир хараазы пол килгенде, ізіктегі тураның ізігі азыла тӱскен. Хайдағ-да кізі ығырт-соғырт пастырып одыр. Горницазар иртіп, "аас" тіп полны тепкен. Кинетін от чари тӱскен.

— Ниме?—тибес, кізі тапсапча.

— Оо,—тидір мынзы,—пістің тимнеен нимебісті кізі чеен одыр, че син ам нааӌылап тимнебіс.

Паяғы Аас теен кізі тимнеен азын чыып, пасханох тимнебіскен, анда азыранып, чоохтазып одырлар. Кре-сен кӧріп одырза, тағ эзі одыр, аның хыринда солдат чӧрче.

Тағ эзі тосханӌа азыранып алып, солдатха чоохтапча:

— Таң алнында син столың нааӌылап тимнеп сал.

Анаң, ығырт-соғырт тӱспинең, сых парыбысхан.

Кресен аннаң андар узухсып пастабысхан. Усхун килзе, таң чарып килтір, кӱн сығар тус чидіс килтір. Голубок тӱрледе сілігінген, пес алтынаң сых парир, Кресен аның соонаңох сыхты. Горницаа кіріп, пазох ікӧлең азыранып одырлар. Голубок хайзы бутылканы ханадынаң сыйбаза, Кресен аннаңох урып ісче. Ӱс бутылка араға істілер, ӱс табах ас чіділер.

Голубок ползар сегірібісті, азахтарынаң полны теп-клепче, мында "Аас" полар тіп. Кресен полны азахнаң тееп "Аас" тіп тапсапча.

Кинетін солдат сых килді.

— Ноо ниме кирек?—тидір.

- Син мыны піске нааӌылап сал пир,—тидір Кресен.

Аас солдат скатертьті пӱре-чаба тудып алып, сол карманына суғыбысты, анаң оң карманынаң сығарды, пазох столға толдыра ас-тамах пол чӧрібісті. Амды Аас солдатнаң Кресен ікӧлең сыйлазып одырлар.

— Син хайдағ кізізің?—тидір Аас солдат.

— Мин Ах ханның кізізібін,—тидір Кресен.—Син чи хайдағ кізізің?

— Мин дее алында Ах Ханныңох кізізі полғам, талайда суднода чӧрчең полғам. Пірсінде іди чӧрчедіп, азып, асха хызылып, ӱреп пастаабыс, талайның тӱбіне тӱс парғабыс, че талай эзі пісті холға алып алған,— тидір, Аас солдат,—суғ эзінең тағ эзіне ас-тамах салып чӧрчедірбін.

— Синің андағ кӱзің улуғ ба?—тидір Кресен.

— Я,—тидір Аас солдат,—синің городыңдағы чонны ӱс кӱнге тере ӱзілдірбин азырирға чидер. — Че миңің городымзар параң ол кӱсті кӧзідерге,—тидір Кресен.

— Хығырча ползаң, ноға парбаӌаң,—тидір анзы,

— че минің парғанымны син кӧрбессің. Кирексіні ен чирде "Аас!" тіп чирні тепсең, анда сых килем, кізі харағына кӧрінмеспін, кізі хулағына пстілбеспін.

Че андағда чарир,- тидір Кресен, —минің чо-нымны сыйлап кӧрерзің парып, минің чоныма таң-настығ, чапсыстығ кӱс ӧл полар.

Голубок маңзырабысты, горница ізігін талаза парир.

Аас солдат, чолға азыхха тігі, Кресенге пір булканың чарымын кис пирген. Голубок кимее чидіп, иң-нінең чоғар ітклепче. Аны кӧріп, Кресен кимені ойда тастаан, анаң суға кире іт парған. Голубок палазы кимее кире сегірген,—хузуриинзар ойлап парып, анда одыра тӱскен. Кресен одырыбысты. Голубок пір ханадынаң кимені айландыра толғаан, пір ханадынаң кимені чӱгӱрте тартхан. Аның чӧрізіне одырып сыдап полбин, Кресен киме тӱбіне тӱңдере чадыбысты. Ас па, ӱр бе ойлаан ол киме, пір ӱс этажтығ суднаа читіре ойлаан. Полған на кӧзенек сай кізі сырайлары кӧрінглепче.

— Изеннер, минділер,—тіпче Кресен.

— Изенӧк, миндӧк!—хысхырча ол чон.

Хайдағ чон полчазар піди суднолығ чӧрчеткен?

— тіп сурча Кресен.

— Поламор-Хан полчам, -тіп нандырча лір хан кізі, —Талайда чӧріп азып, чоным азыхтаң хызығып ӧлерге чӧрбіс, адай-хузыбыс тоозох чідібіс, паза чіӌең нимебіс халбады,—тидір. Синің азых-тӱлииң пар полбазын?—тіп сурча хан кізі.

— Азиим пір дее чоғыл,—тидір Кресен.—Ол чарымдых булказын андар тастабысхан, ол чон аны пылазып пасхласчададыр.

— Че, іди хызыл-чӧрген ползаңар, минің кимемні хооп, судноларыңны ойлат кӧріңер пар-чох кӱснең.

Голубок палазы кимезін айландыра толғаан, хайдар парарға итчеткенін Кресен позы даа пілбинче. Киме хоолап-сыылап парыпчададыр, судно аның соонаң кіріп, пар-чох кӱзінең позытчададыр. Ас парғаннар, ӱрпарғаннар, киме чалбах чирге ойлап килген, чарға сығара хондылар. Голубок тӱзіре сегірген, чазыны талазып, чорғалап парып одырадыр, Кресен аныңох соонаң парча. Чазыда парып, чир тепклепче голубок. Аны кӧрген Кресен, "Аас" тибес, чирні тепкен.

— Хайди полды, нпме полды?—тіп Аас солдат хыринда тура тӱскен.

— Мында ас чӧрген судноға учурап пардым. Чон ас-тамах чох ӧзӧкче. Ол чонны азырап поларбыс па, Аас солдат?

— Ноға азырабаӌаң? Ам чон килзе, син мында устап пастап кӧр. Чонны сыртыларынаң чӧленістіре одыртарзың, сырайларынаң піргер. Іди алты-читі хадылға чптіре одыртарзың изерте.

Анӌада судно чидіп тохти тӱскен. Кресен Поламор-Ханға удур пастыр парған.

— Арғал чоның сығар,—тидір,—пу чазаа сыртыларынаң чӧленістіре одыртып пар алты-читі хадыл.

Читі хадыл одыр парғаннар пу чон, читі улица чіли пол парған. Аас солдат ізебінең скатерть суура тартхан, чирге тӧзеп, пу улицаларча чӧр сыххан. Пу пазынаң пастаза, тігі пазына ӧтіп парыбысча. Ӧң-пазы. ас-тамах тӧзеліп, бутылкалары хадох турғлап халадыр. Ас-тамағын чіп, арағазын ізігі, тосчададыр арғал чон Арам иде чіп парыбыссалар, пазох хатап сал пиріп одырадыр Аас солдат.

Мыны кӧріп, Поламор-Хан чоохтапча: - Минің дее кӱзім парох, кӧрерге хынарзың ма? Минің кип киспес, ас чібес пір муңӌа чоным пар—ізенчеткен нимем ол.

— Хайдағ чоныңдыр ол, іди ізенчеткен?—тидір Кресен.

— Ол мындағ кӱс.—Минің мылтиим пар. Ол мылтыхты сығарып, хыйлаан тартыбыссам, хара сек сых киліп ханат саап учуғар. Анаң хара чирге тӱс парза, прай тимін тимненген, тим-тириин артынған пизердең хости тура тӱзіп солдат полып пас салыбызарлар.

— Алдах пеер,—тидір Кресен,—кӧр кӧрең синің кӱзіңні. Поламор-Хан ойлап парып, суднодаң хос мылтых артын килген. Хыйлағларын тартхлабысхан: мылтых-тың істінең хара сектер учуғысчалар, хара чпрге тӱзіп кізі полып пизердең турғлабыстылар. Пу сыххан чон мылтыхтарын артын салып, чыдаларын суғын салып, чазызар пас салыбызып, хара сек чіли хайнасчалар.

— Мына пу,—тидір,—минің ізен чӧрген чоным.

— Я, пу улуғ кӱс!—тидір Кресен.

— Кӧңиіңе кірчетсе, синің ас-тамах салчатхан кӱзіңнең пу чонымны орназаң, —тидір Поламор-Хан.

Аны искен Кресен ноо-да ниме сағын тур. Аас солдат, Тізең, аның хулағына сыбыранча:

— Орнас. Ноға орнаспачаң? Минің кӱзім ікӧ-леңе дее чидер. Олох таа мин синде полам. Че син мині кӧрбессің.

— Че орназаң,—тидір Кресен,—чоныңны нанды-ра киир мылтығыңа.

Кресеннең Поламор-Хан орназыбыстылар. Поламор-Хан мылтығының хыйлаан саптырғандох, паяғы тирігліг чон нандыра пизердең пас киліп, хара секке хубулып, мылтых істіне прай кірглеп пардылар.

Аның аразында, Кресен кӧр турза голубогы парир. Анымӌох тибес, Поламор-Ханиың хос мылтығын нңніне тастаан, голубоктың соонаң чӧр салыбысты. Кимее чидіп одырыбыстылар, аннаң андарох ойлат парирлар. Кресен хос мылтығын хуӌахтана чатчадыр.

Ас па, ӱр бе парғанда, киме тохти тӱсті. Кресен кӧрібіссе, киме орты чардығынча хуруғ чирге сығара ойлаптыр. Голубок, тӱзе сегіріп, чирін талаза чорғалап парир, Кресен аның соонӌа. Кресен пара-пара астабысты, голубокка чит полбиныбысты. Голубогын тохтадып, Кресен чирні "Аас" тибес, тепкен.

Аас солдат алнында тура тӱсті. Ізебінең скатерть суура тартып, чіӌең ниме тимнеп пирді.

— Че,- тидір Аас солдат, — мыннаң чир-суупъа, городыңа читсең, ханға чоохтирзың нинӌе пар столларын чазызар сығарзын, нинӌе пар чонны прай одыртсын,—тіп.

Азыранып алған соонда аннаң андарох чӧрібіскеннер. Городха чидебес, кіленӌік кізее кірділер.миндізін пирген Кресен, одыра тӱзіп полны тееп, Аас солдатты хығырып, анда чоо сыйлазып одырлар.

— Амды парып ханға, Аас солдат хайди чаратча, ідӧк нтірерзің, ханны чонынаң хада сыйлап кӧрерзің. Мына пу минің сыным тирзің,—тіпче кіленӌік апсах.

— Изенӧк, миндӧк, Кресен, пар килдің ме минің ысхан чирімзер?—тидір хан, Кресен килгенде.

— Я, пар килдім, —тіпче Кресен,—ал килдім.

Минің сыным мындағ: синің чоныңны прайзын

чалғызаан сыйлим. Амды син, хан кізі, чоныңны ах чазаа сығар, столларны, изерте улицали турғыстыр. Пу городтың істіндегі чонны прай сығарып, ол столларға одыртхла.

Улуғ-кічіг чонны халдырбин прай сығарып, столлар кистінзер одыртыбыза пиргеннер сигіс-тоғыс хадыл. Кресен анда парып, кӧрглегі пас чӧредір. Прай тимге сыхханда, Кресен кӧӧлӌе, "Аас" тіп, чирні теепче.

Аас солдат, чиде тӱзіп, албаты чахсы чонны сыйлап чӧр. Ізебінең скатерть суура тартхан Аас солдат, хырннаң пасти амды тӧзеп пари ас-тамахты стол ӱстӱне, бутылкалары андох чайхалыс турлар. Пу хыринаң пастап, тігі хырина чит турадыр, тігі хыринаң сал киліп, пу хырина ӧтіп турадыр. Пу солдат сигіс-тоғыс хадыл улицаа тооза салды. Албаты пу чахсы чон чапсысчададыр.

— Хайдағ мындағ, хайдаң . килген кӱс полӌаң пу?—тіп.

Ас-тамах тоозыл паризох, Аас солдат хатабох сал пир турадыр.

Пу пайрам тоозылғанда, хайди холға кірчекъ Кресен полчаң пу тіп, Хан кізі генерал-губернаторлары-наң чӧптесче. Кресеннің кӱзінең хорығыбысханнар. Сағынып, сағынып хан Кресенге пазох чахығ пирерге чарат салды:

— Че, Кресен, син пазох пір чахығ толдыр сал, он ікі хозан хадар кӧр ӱс кӱн,—тидір.

— Чарай за, хадар кӧргейбін,—тидір Кресен.

Анаң сығып паяғыох кіленӌік апсахсар парды: — Ағылған сыйығым ас полӌых,—тпдір Кресен.— Хатабох чахығ пирче. Ӱс сутка он ікі хозаным хадар тіпче. Ам ол хозаннарны адай-хус сӱректеӌең полба: па за, хайди-хайди хадарып алӌаң нимелері полӌаң?..

— Хорыхгіа, — тидір кіленӌік апсах. Ізебінең пыр-ғы сығарып пирче Кресенге.—Пу пырғыны тапсатсаңох, синнең пір дее хозан хыя парбас, ирай сині ле ибіре ойлас чӧрерлер, саға ла сырбал турарлар.

Ол пырғыны алып алабас, Кресен ханзар парды. Тоғыс генерал-губернаторлар ханның хозаннарын пирерге хадар турлар, Кресен хозан санап тур: "Пір". "ікі" ле тирге маңнан халча Кресен, хозаны пір ле пола халча. Пір дее хозан халбады, прайзы город ара-зынӌа пытыраза халғаннар. Адай-хус оларны сӱректеп. сиден істінде ойлас чӧредір. Он ікі хозан санап алып. пырғызын тапсадып, Кресен улицаӌа парир. Хозаннары андар-мындартын хулахтарын устайтпинаң сыххлаг. килглепчелер. Оларны сӱрген адайларны ағас-тастаң миргелеп турадыр Кресен. Город улицазын тобырып, анаң ағас аразынӌа изертіп гіарир хозаннарны.

Пір тигей чирге сығар парған. Хозаннары анда чӧрглепчедедірлер. Кӧр турза, ырах нимес пір чалаң кізі иртіп килир, хап тиргілен салтыр.

— Изен ме, мннді бе, абаа кізі!—тидір чалаң кізі.

— Изенӧк,—тіпче Кресен.

— Ниме иткен полчаңзың?

— Я,—тидір мынзы, — ханның он ікі хозанын ха-дарчам.

— А-а, хозанны син хадарча нооң, я? Чахсы, чах-сы. Минің оолаам хозаннаң хызып, хозан ал пир тіп, маға тыс пирбинче. Пірее хозан садарӌыхсың ма?

Паазы киліссе, ноға сатпас, садарӌыхпын. Кресен сизінчетсе, пу генерал-губернатор осхас.

— Паазы нинӌе полар?

— Чӱс салковай ахча полар паза холыңның ус-тығ салаазын ӱзе саап алим.

— Чох, син ахчазын ал, устығ салаам халзын.

— Чох,—тіпче Кресен,—іди киліспес, маға устығ салаа кирек. Салаазы аястығ даа полза, Кресенні холға кирері КӱС.

— Че, чарайза, устығ салаам кизіп ал, хозаныңны ал пеер,—тидір чӱлен салған генерал.

Кресен ахчазын алып-алып генералның устығ салаазын кизе саап алған. Пір хозан тут пирді.

— Че чідір салзаң, миннең паза сурба, —тидір.

Генерал хозанын хапха суххан, тиргее палғап тастаан. Генерал адына алтанған, хырызынып ала чӧрібіскен. Ырах таа парғалахта, Кресен пырғызын тапсатча, хозан хап тӱбін тизе кирткен, хазың аразынзар пір ле пола халған. Генерал кӧрзе, хозаны чоғыл.

Орай полыбысханда хозаннары ағас аразынзар тарап парғаннар, позы чадып узыбысхан. Иртенінде тур ки-ліп пырғызын тапсат тур. Хозаннары андар-мындартын сегірісклеп чыылысхлап килді, санап кӧрзе,—прайзы.

Обед тузы чит тее парғанда, олох чолӌа пір ча-лаң олған кізі килче. Кӧрзе, ханның оолғы килир.

— Изен абаа кізі,—тидір.

Изенӧк, оолаам,—тіпче Кресен.

— Ниме итчезің мында?

— Ханның хозаннарын хадарчам.

Пірее хозан садарзың ма?

— Паазы киліссе, ноға сатпас, садарбын.

— Нинӌедір паазы?

— Ікі чӱс манит ахча паза чымалчааңны кизе саап аларға.

— Че син ахчазын ал, чымалчаамны артыс.

— Чох, іди чарабас, сатпаспын.

— Че чарайза, тут пир пірее хозан.

Кресен пір хозан тут пирді. Оол арчымаана суғып, чіспелеп салды. Ахчазын санап пиріп, чымалчағын тӧк-песке сал пирді. Ханның оолғы іӌең-пабаң тіп хыс-хырып, ыы-сыытнаң кӱс салыбысты ибінзер. Оңар-тискер ойлатча, арчымағы ла сабылча. Кресен мында пырғызын тагісат тур, хозан хап істінде тулғап тур. Тулғи, тулғи килгенде арчымахтың тӱбін тизе кир-тібісті, анаң сығып ағас аразынзар кӱс салыбысты. Оолах андар даа кӧрбеен, хысхырып ала чӧре халды.Ол харааны хоныбох алған Кресен хозаннарынаң. Санап кӧрзе, пір хозан артых. Хайдаң-да сас хозан хозылып алтыр.

Ӱзінӌі кӱнін хадар парир.

Ам ипчі кізі килир олох чолӌа. Чағын иде килгенде, ханның ипчізі осхас, арчымах артын салтыр.

— Изен, ағаң,—тидір Кресенге.

— Изенӧк, хызым,—тіп нандырча мынзы.

— Ниме итчезің мында?

— Ханның хозанын хадарчам.

Э-э, хозанны син хадарчатхан полған нооң, я? Минің оолаам, син хозан ағылиғаныңны кӧрін, тыс пирбеді. Аннаң андар хозан садып аларға тіп килдім синзер. Садарӌыхсың ма?

Паазы киліссе ноға сатгіас, садарӌыхпыи,—тидір Кресен, позы, тізең, ипчі кізінің алтын чӱстӱгінзер кӧрче.

Хозанның паазы нинӌе полар?—тіп сурча ипчі.

— Ӱс хап ахча полар, паза позың маға парам тіп чӱстӱгіңні киртіске пирзең, хозан сини иолар. Хоза-ның чідірібіссең, паза миннең сурбасха нолзын.

Ханның ипчізі сағын кӧрзе, паазы кнлізер осхас. "Хозанны ла холға киріп аларға кирек. Ол хозанның ӱчӱн Хан Кресеннің пазын чох идер. Пас чохтарның хат алғанын кем кӧрген",—тігі сағынча ол пос алынча.

— Че, чарайза,—тидір.

Ахчазын санап, чӱстӱгін сустып, Кресенге тутыра пирген.

Кресен сас хозанны тудып алып ханның ипчізіне тутырыбысхан. Ханның хозаннары тооза таңмалығ полтырлар.

Кресен пырғызын тапсадып, ӱзінӌі кӱнінде иирзер индір парир хозаннарын городсар. Санап кӧрзе, хозаннары прай,—он ікі. Хозаннарын аларға генерал-губернаторлар сағыпчатхан полтырлар. Саназа, хозаннары прай. Генерал-губернаторлар чапсыпча. Парып ханға хозан прай тіп чоохтапча. Хан ипчізі ағылған хозанны кӧрзе, таңмазы чоғыл. Ол даа хайди итсін зе.

— Я, хозанны чахсы хадардың,—тіпче хан. — Амды ӱс хапха толдыра сын чоох чоохта. Аны толдырған соонда хайдар хынзаң, андар пар,—тіпче.

— Че чарир,—тіпче Кресен,—ӱс хап сын полар. Че син ікі тураның аразында тахта ит сал. Ол тахтаа мин таңда ӱс хап сын чоох ағылам.

— Чарир, тахта полар,—тіпче хан.

Кресен, городча парчадып, пічік таратча:

— Минің сыйығым кӧрген ханның чоны таңда прайзы чыылыссын.

Таңдазында чон чыылызып, хара маас чіли хайнасча, хара сек чіли ыыласча. Кресен тахта ӱстӱнде ӱс хуруғ хаптар палғап салды. Амды ол тахта ӱстӱнең чоохтапча:

Пу городтағы чонны ӱс кӱнге читіре сыйлаанымны кӧргезер бе? пілчезер бе? сын ма?

— Сын..,—тіпчелер арға чон, — сыйлаазың!

- Андағ лолза, истіңер минің чооғым. Аның соонаң ханның он ікі хозанын хадарғам. Хозан хадар чӧргенімде, минзер генерал-губернатор парған, хозан садып аларға тіп. Мин ағаа хозан сатхам. Пір хап ахчазын алғам паза устығ салаазын холынаң кизе саап алғам. Тайма полза, генерал-губернаторны ағылыңар пеер, аның салаазы мына пу хапта.

Сын полар,—тісчелер чон,—генерал-губернатор имӌіде чатча, холын имнедіп.

— Че, чахсы, пір хап толды,—тидір хан.

— Ікінӌі кӱнінде ханның оолғы парған, хозанох аларға тіп. Аның ікі хап ахчазын алғам паза чымалчаан кизе саап алғам. Сын полар ба ол?—тіп сурча Кресен.

— Сын, сын,—тіп хысхырысча чон,—ханның оолғы нмӌіде чатча, холы ағырча одыр.

— Чарир, ікінӌі хабы толды,—тіпче хан.

Ікі хап парда, ӱзінӌізі поларох,—тіпче Кресен.— Ӱзінӌі кӱнінде ханның ипчізі парған, хозанох аларға тіп. Мин аның ӱс хап ахчазын алғам паза алтын...

— Чарир, ӱс хап толды, —тіпче хан, Кресенні чи-тіре дее чоохтатпин.—Амды хайдар хынзаң, андар пар...

— Чарнр, парам,—тіпче Кресен,—че парар алнында, сағаа ам даа пір кӱзім кӧзідер кӧңнім пар. Кресен, хос мылтығын ал киліп, хыйлағларын тартыбысхан. Хара сектер мылтыхтаң сығара учуғып, чазы чирде тӱзіп, тим-тирігліг солдаттар полып, пизердең хости турып, пас парыбысчадыр. Тӱрченің не аразында солдат чазаа тол чӧрібісті.

Аны кӧрген чон, хысхырызып, ӧрінісчедедір. Ханның сырайы хорыхханынаң тостаң даа ах пол парган. Солдаттарға кӧріп:

— Тохта,—тидір, — мыиа хызым ал, хада ынағ по-ларбыс, минің орныма хан пол.

Кресен, кӱлімсіреп, мылтығының хыйлағларын сап-тырыбысханда, солдаттары пазох хара сектер полып, мылтыхха нандыра кірглеп пардылар.

Кресен, ханның хызын алып, улуғ тойын тойлап, улуғ пайын пайлап тура парған. Аас солдат ас-тамағын анда салып турадыр пу чонға. Читі кӱнге читіре пол-чададыр тойлары.

Той соонда, тоғыс генерал-губернаторны чыып алып, чарғаа пирче. Чарғы оларны прайзын, тайма ниме иткен ӱчӱн, пу городта тизек арығлирға чарғылап салтыр. Оларның орнына пастыхха чон пос аразынаң пасха кізілер тааптыр.

Примечание

"Кресен" тіп нымах 1946 чылда Ағбан пилтірі районда, Чарковтар аалында чуртапчатхан 77 частығ В.А. Кайлағашев нымахчыдаң пазылған. Иң пастап хакас тілінең "Алыптығ нымахтарда" публиковаться полылған. Абакан, 1951 чыл, 244 стр. Пу нымах орыс варианттарына чағын. "Андар пар, че хайдар парарын пілбинчем. Аны ағыл кил, че ниме ағыларын пілбинчем" тіп ңымахнаң тиңнестір кӧр.