Ікі харындас

Материал из sostik.info
Перейти к: навигация, поиск

Пір аалда ікі харындас чуртаптырлар. Улуғ харындазы пай полтыр, кічіг харындазы чох-чоос, пір дее нимезі чох кізі. Кічіг харындазы ноо даа ниме сурза, улии пір дее ниме пирер чоғыл, полыс иде чоғыл. Анзынох хырысхлапча.

— Толказы чохсың син,—тіпче,—эрінӌек, нимее чарабаанзың.

Пірсінде кічіг харындазы, тарыныбызып, улуғ харындазының иң чахсы хара асхырын оғырлап алып, хойығ ағас аразына апарып, палғап салған. Иртенінде, улуғ харындазы тур киліп, хабынза, асхыры чоғыл.. Аар-пеер чӱгӱрче—асхыры чоғыл... Ам, кічіг харында-зынзар киліп, сурча:

— Минің хара асхырым чіт парды. Кӧрген пол ба пірее чирде алай искен пол ба? — тіп.

— Чох, кӧрбеем,— тіпче кічии.

Тӱрче сағын кӧріп:

— Тӧлкеӌізер парып, тӧлке салдыр кӧрерге кнрек,— тіпче кічіг харындазы.

Улуғ харындазы, аалны ибіре чӧріп, тӧлкеӌі таппин, пазох килді кічіг харындазынзар.

- Пірее тӧлке салӌаң кізі пілче пол ба?— тидір.

— Пу чағында мин андағ кізі пілбинчем,— тіпче кічии.

— Минің асхырым тапхан кізее, ады чох полза, ат мӱндірерӌікпін, кибі чох полза, кип кизіртерӌікпін, —тіпче пай харындазы,—кӧрглеп кӧр, арса, таап таа аларзың...

Аны истіп кічіг харындазы:

— Мин сала-сула тӧлке салӌаң полғам. Аны хаӌан даа пір дее кізее чоохтабас ползаң, тӧлкелегі кӧрерчікпін. Арса, пірее ниме сых таа парар,—тіпче.

— Ноға сӧлеӌең? Пір дее кізее сӧлебеспін. Чахсы идіп полыс пир,— тіп алданча улуғ харындазы.

— Хайди идерзе, иирде, тигірде чылтыстар сыххан туста, килерзің,— тіпче кічии.

Улуғ харындазы наныбысты. Кічии, тізең, ол туста иргі інек мӱӱзі таап алып, ніске пазын ӱзе кис салған, ӱттіг полар иде. Ам ибінің хыринда одыр салған, харындазын сағып одыр. Анзы кӱн кіргелектӧк ахыңнабинаң чиде салған:

— Че табырах тӧлкең сал кӧр,—тіпче.

— Тохта, маңзыраба, ам даа ирте. Чылтыстар сыххалах. Мин чылтыс ла сыхса тӧлкелидірбін,— тіпче кічии.

Харындас-туңма ам чылтыс сығарын сағып одырлар. Пір чылтыс кӧріне тӱсті, анаң пазох пір... Улуғ харындазы чылтыс санап ирнін хыймырадып одыр. Кічии, тізең, хараан нубысхан одыр, сабыхсаан полып. Тигірде чылтыс кӧп сыххлап килгенде, кічіг харындазы харағын азып чоохтапча:

— Че, ам сынап кӧрең.

Мӱӱзін алып алып, харағынзар тудып, тигірні ибіре кӧрглепче. Улии ахсын ас салған аныңох соонӌа кӧрче. Кічии тӧбін кӧрзе, улии одыра тӱсче, чоғар кӧрзе, тура хонып, мойнын сӧӧ тартыпча, кӱстенгенінең аның хамағында тир сыххлап килген.

Тігі чарых чылтысты кӧрчезің ме?— тидір кічии.

— Я, кӧрчем,—тіп нандырча абаазы.

— Андар алдыра пілдірче синің чідииң. Парып кӧрглеп кӧр. Ол ла чылтысты кӧре пар, чахсаа кӧр, хыя тартыбыстың,— тіпче "тӧлкеӌі".

Ам абаазы хара пиизіне алтанып алған парир... Туңмазы кӧзіткен чылтысха ла кӧріп одырча. Ӱр бе, ас па парған, ағас аразына кірібіскен... Іди парчатханда, алнында чылғы кістебіскен. Мӱн салған хара пиизі удурох кістепче. Ам ол чылғы кістеен чирге парир. Хойығ ағас аразына кір парза, асхыры мында палғап салған тур. Ам чоо ӧрінче пу кізі.

Ибіне киліп туңмазына чабалғынаң ат, иргі-хуруғ кип пирче.

Ӱр бе, ас па полғанда, хостиғы аалда пір улуғ пайның пір абдыра алтын ахчазы чіт партыр. Пай кізі, оғырны табарға тіп, пу чағынхы тӧлкеӌілерні чыып, тӧлке салдырча, хамнарны чыып, хамнатча. Нинӌе пар тӧлкеӌілернің, хамнарның тузазы чох полча — ахча табылбинча.

Пу пайның алтын ахчазы чіткенін паяғы пай харындас піл салған. "Хусхун хусхунның харағын хаӌан даа чухчулир чоғыл" нимес пе зе. Пай харындазы, пу пайзар киліп, чоохтапча:

— Минің харындазым тӧлке саладыр. Пірсінде, минің хара асхырым оғырлап парғаннарында, ол тапхан.

Аны истіп, пу пай, чох-чоос харындасты хығыртып алып, чоохтапча ағаа:

Син искен поларзың, минің пір абдыра алтын ахча чіт парды. Син ол ахчаны табарға кирек. Таппазаң, мойның ӱзе саап салам.

— Саблығ хамнар, тӧлкечілер таппаан нимені хайди табар полғам,— тіи отказ полча чох-чоос кізі.

— Харындазыңның асхырын кем тапхан?— тіп хысхырча пай. — Алтын пол, ат пол пасха ба?— тіпче.

Ханназа—ханзың; пиглезе—пигзің. Сірерде кӱс. Піс-пістеглерні хайди хынзаңар іди идерзер. Сірердең азып хайдар парарзың. Сынабох кӧргейбін. Мин иирде чылтыс сыхса ла тӧлке саладырбын. Пӱӱн пулуттығ, ниме сыхпас, тӧлке сал полбаспын,— тіпче кічіг харындас.

— Хайди идерзе, сағаайбыс аяс полғанӌа, ағаа читіре сині пиктеп саларбын,— тіпче пай.

Ам кічіг харындас харасхы ибде чаптыр салған одырча. Аны хадарарға пай позының ікі атығӌызын турғыс салған.

Кічіг харындас, чабығда одырчадып, абаазына чоо тарынып одыр, анзы пирген сӧзін тут полбаан ӱчӱн. Іди одырчадып, ол ачиинаң ырлап сыххан:

      Хайран минің хара пазым 
      Хайда ла парып тӱскей ни? 
      Хайранох минің тоң кӧксім 
      Хайда ла парып чатхай ни?

Пу кізінің ырлапчатханын истіп, тасхар турған хадарчылар, ізік тохладып, кӧӧлӌе тапсасчалар:

— Адыр тохта оол, чахсы идіп пісті сығарбадах, ниме хынзаң аны пирербіс.

Оларның пірсінің ады Хара Пас, пірсіни — Тоң Кӧгіс полтыр.

Алтын ахчалығ абдыраны пу атығӌылар алғанын чох-чоос харындас сизін салды.

— Че, чахсы,— тіп сағынча ол.

Анаң чоохтапча:

— Андағ полза, чарай за. Молӌас мындағ ползын: пу ахчаның чарымын орта пасха ӱлезербіс, паза пір чарымын аал тастындағы эн чуртта турған чалғыс столба алтында кӧӧм салыңар. Іди итпес ползаңар, тіріг халарбыс тіп сағынмаңар.

Аны истіп Тоң Кӧгіснең Хара Пас олох хараа ахчаның чарымын пу кізі чоохтаан чирде чыып салғаннар.

Таңдазында иирде, чылтыстар сыххлап килгенде, паяғы пай киліп, тӧлке салдырча. Кічіг харындас, мӱӱзін алып, тигірні ӱс айландыра кӧріп, чоохтапча пайға:

— Тігі чарых чылтысты кӧрчезің ме? Ол чылтысха кӧп-кӧні пар. Іди парчатсаң аал пазында чалғыс столба пар осхас. Чідииңнің чарымы абдыразынаң хада ол столба тӧзінде чазырыл парған чіли пілдірче. Парып кӧріңер. Аннаң пасхазын абдыразы чохта тапчаң оңдай чоғыл. Кӱс читпинче,— тіпче,— хайди итсеңер, іди идіңер.

Пай пар-чох чоннаң, эн чуртха парып, чалғыс столба тӧзін хас кӧрзелер, чіткен ахчаның чарымы анда чатча.

Анзын даа тапханына ӧрініп, пай паяғы чох-чоос тӧлкеӌіні позыдыбысты.

Примечание

"Ікі харындас" тіп нымах 1946 чылда Асхыс районында Маңнығастар аалында 77 частығ Бурнаков Сатаңнаң пазылған. Хакас тілінең иң пастағызын,, Алыптығ нымахтар" тіп сборникте сыххан, Абакан, 1951 ч.